Η μονή βρίσκεται νοτιοανατολικά του νομού Έβρου, κοντά στο ομώνυμο ποτάμι, στο κέντρο της πόλης των Φερών. Περιλαμβάνει τείχη, πύργους, πύλη και ναό που ανήκει στον τύπο του σταυροειδούς εγγεγραμμένου, με πέντε τρούλους. Ο διάκοσμος είναι του 12ου αι. της Σχολής της Κωνσταντινούπολης. Ο ναός μεταγενέστερα δέχθηκε αρκετές επιδιορθώσεις και προσθήκες.
Τη μονή ίδρυσε το 1152 ο Ισαάκιος Κομνηνός, ο οποίος οικοδόμησε στη Θράκη ένα μνημείο-σύμβολο που απηχούσε τη μεγαλοπρέπεια της τέχνης της Κωνσταντινούπολης εκείνη την περίοδο. Την αφιέρωσε στην Παναγία την Κοσμοσώτειρα (που σώζει τον κόσμο) και κατασκεύασε αρχικά το καθολικό επιβλέποντας ο ίδιος τις εργασίες.
Ο ναός είναι επιβλητικός, με εντυπωσιακό ύψος. Από τις αγιογραφίες ξεχωρίζουν αυτές των τεσσάρων στρατιωτικών αγίων που έχουν ταυτιστεί με πρόσωπα των Κομνηνών. Γύρω από το καθολικό κατασκευάστηκαν κελιά και λουτρά μοναχών, τράπεζα, βιβλιοθήκη με σκευοφυλάκιο, πύργος με σήμαντρα, δεξαμενή νερού, νοσοκομείο, ξενώνας, δεσποτικό και το παρεκκλήσι του αγίου Προκοπίου, όλα εντός του περιβόλου της μονής.
Έξω από τα τείχη της μονής κατασκευάστηκαν μύλοι, στάβλοι και νεκροταφείο. Η ίδρυση της μονής έγινε η αιτία να δημιουργηθεί ο οικισμός Βήρα (σημερινές Φέρες). Οι λεηλασίες όμως που ακολούθησαν τους επόμενους αιώνες είχαν ως αποτέλεσμα να καταστραφεί η μονή μαζί με όλη την κινητή περιουσία της (εικόνες, βιβλιοθήκη, έγγραφα). Σώθηκε μόνο το Τυπικό της μονής, το οποίο βρέθηκε μετά από πέντε αιώνες να φυλάσσεται στο μοναστήρι του αγίου Γεράσιμου, στην Κεφαλονιά. Με αναστηλωτικές εργασίες και επισκευές αποκαταστάθηκε μέρος της μονής και του καθολικού.
Σήμερα η Παναγία η Κοσμοσώτειρα θεωρείτε προστάτιδα των απανταχού Θρακών και ο ναός της είναι το προσκυνηματικό τους κέντρο. Μάλιστα, στις Φέρες βρίσκεται η έδρα του Παγκόσμιου Ιδρύματος Θρακών με την επωνυμία «Παναγία Κοσμοσώτειρα». Η μονή γιορτάζει στις 15 Αυγούστου και συγκεντρώνει κόσμο από όλη τη Θράκη.
Ντοκιμαντέρ: Ταξιδεύοντας στην Ελλάδα (1999)
Εταίροι
